Devalüasyon Nedir? Olunca Ne Olur? Türkiye Devalüasyon Tarihleri

Sabit kur rejimi uygulayan ülkelerde para politikası aracı olarak kullanılan devalüasyon, cari açığın kapatılmasında başvurulan uygulamalardan birisidir. Türk lirasının dönem dönem yaşadığı sert düşüşler sonrasında devalüasyon yorumları hemen ortaya çıkmaktadır. Özellikle cari açığın arttığı zamanlarda bu yorumları sürekli görürüz.

Devalüasyon, yerel paranın değerinin dövizler karşısında düşürülmesi işlemidir. Hükümetler tarafından gerçekleştirilir. Depresyon ile karıştırılan devalüasyon, revalüasyonun tersidir. Depresyon, ekonomik faaliyetlerin sürekli olarak aşağı yönlü olmasıdır. Revalüasyon ise yerel paranın değerinin diğer dövizler karşısında yükseltilmesidir.

Şimdi devalüasyon nedir, olursa ne olur konularını inceleyelim:

Devalüasyon Nedir?

Devalüasyon nedir diye en kısa haliyle tanımlayacak olursak; cari açık veren bir ülkenin yerel parasının değerinin diğer dövizler karşısında düşürülmesi işlemidir. Bunun yapılma nedeni, dış ticaret açığı veren ülkenin sahip olduğu açığın en aza indirilmesidir. Ayrıca mevcut talebin ithalat değil, ihracat olmasını sağlamaktır.

Devalüasyon genellikle sabit ve yarı sabit kur sistemini benimseyen ülkeler tarafından yapılır. Bu ülkelerde üretim az miktardaysa ve dünya geneline kayda değer bir satışı bulunmuyorsa sürekli olarak dışarıdan ürün ve hizmet satın alır. Bunun sonucunda ithalat ve ihracat dengesi sağlanamaz, dış ticaret açığı sürekli artar. Dolayısıyla mevcut masraflarını karşılamak için para birimini değersizleştirir. Böylece ülke içinde ithalat zorlaşırken, iç pazarda hareketlilik sağlanır ve borcun önüne geçilmeye çalışılır.

Sabit ve çıpalı kur rejiminde ülke para biriminin değeri, hükümetler tarafından kontrol edilir. Makroekonomik gelişmeler karşısında yerel paranın değeri yeniden belirlenebilir. İşte bu kapsamda para biriminin değerinin düşürülmesine devalüasyon denirken, değerinin yükseltilmesine revalüasyon denir.

Tam dalgalı kur rejiminde yerel paranın değeri, piyasada oluşan arz ve talebe göre belirlenir. Müdahaleli dalgalı kur rejiminde ise merkez bankaları döviz alıp satma yoluyla piyasaya müdahale eder ve yerel paranın değerini belli bir aralıkta kontrol etmeye çalışır.

Devalüasyon Neden Yapılır?

Devalüasyon ne demek tanımını incelerken, cari açık veren ülkenin yerel parasını devalüe ettiğini söylemiştik. Cari açığın yüksek olduğu ülkelerde döviz kurları yükseliş eğilimindedir. Çünkü cari açığın finansmanı için ihracat, yabancı yatırım ve sermaye girişi gibi yollarla yeterli döviz girişi sağlanamaz. Bu durum da yerel para biriminin diğer dövizler karşısında erimesine neden olur.

Devalüasyon ile ithalat pahalılaştırılıp döviz çıkışı azaltılmaya çalışılır. İhracat daha cazip hale getirilerek döviz girişi artırılmak istenir. Bu şekilde dış ticaret açığının azalması hedeflenir. Aynı zamanda varlık fiyatlarının döviz cinsinden ucuzlaması sağlanarak yabancı yatırım ülkeye çekilmeye çalışılır.

Devalüasyon Olunca Ne Olur?

Bir ülkede makroekonomik verilerde bozulma yaşandığı zaman hükümet ve merkez bankası tarafından çeşitli önlemler alınmaya başlanır. Sabit, çıpalı ve müdahaleli kur rejimlerinde yerel para değerindeki düşüş, iç ve dış satın alma gücüne gecikmeli bir şekilde yansıtılır.

Kurlarda ani düşüşe neden olan devalüasyon, piyasalarda şok etkisi yaratır. Bunun sonucunda ekonomik daralma veya durgunluğa neden olur. Genel olarak ithal malları satın alma gücü azalırken, enflasyonu yükseltir. İhraç edilen malların fiyatı ise döviz cinsinden azalır. Enflasyon nedir detaylıca öğrenmek için ilgili yazımızı ziyaret edin.

Devalüasyonun uzun vadeli etkileri; devalüasyon oranına, ülkenin ekonomik yapısına, yerel paranın ulaştığı değer ile ilgili değişim gösterecektir.

Para Birimi Devalüe Edildiğinde Ne Olur?

Bir ülkenin ekonomi yönetimi, yerel parasının değerini diğer dövizler karşısında düşürdüğü zaman devalüe etmiş olur. Sabit ve çıpalı kur rejimi uygulanan ülkelerde, yerel paranın sabitlendiği rezerv para birimine karşı devalüe edildiği zaman, yerel paranın değeri çapraz kurlara göre yeniden hesaplanır.

Örneğin; Birleşik Arap Emirlikleri dirhemi Amerikan dolarına sabitlenmiştir. 1 dolar 3,67 BAE dirhemi (1 AED = 0,27 USD) olarak kabul edilmiştir. Bu durumda EUR/AED paritesi EUR/USD paritesi üzerinden hesaplanır. Aynı şekilde Danimarka kronu Euro’ya sabitlendiği için Danimarka kronunun dolar karşısındaki değeri EUR/USD paritesinden hesaplanacaktır.

Bir ülke parasını devalüe ettiği zaman;

• İhracat cazip hale gelir. İhracat edilen malların birim fiyatı, döviz cinsinden ucuzlar ve rekabet gücü artmış olur. Dolayısıyla ihracat artar.
• İthalat pahalı hale gelir. Para biriminin değeri daha da azaldığı için ithal mal ve hizmetlerin maliyeti yükselir. Bu durumda ithalat azalmaya başlar.
• Cari açık azalır. İthalatın azalıp ihracatın artmasıyla birlikte cari açık küçülmeye başlar.
• Bütçe açığı artar. Dövizlerdeki artış nedeniyle zorunlu ithal girdilerin maliyetleri ve döviz cinsinden dış borçların geri ödeme maliyetleri artacağı için bütçe açığında büyüme görülür.
• Enflasyon yükselir. Temel ihtiyaç mallarının toplam ithalat içindeki payı, ithalatın milli gelire oranı ve devalüasyon oranına bağlı olarak genel fiyatlar düzeyinde artış görülür.
• Faiz oranları artırılır. Artan enflasyonun kontrol edilebilmesi ve dezenflasyon yaratmak için faizlerde artışa gidilir. Politika faizi nedir öğrenmek için ilgili yazımızı ziyaret edin.
• Ekonomi yavaşlar ve durağanlaşır. Faizlerdeki yükselişle birlikte kredi maliyetleri artacak, ekonomik faaliyetlerde yavaşlama görülecektir. Tüketim harcamaları ile yatırımlar azalacaktır.

Devalüasyonun Sonuçları Nelerdir?

Yüksek cari açığın azaltılmasında ekonomik bir politika aracı olan devalüasyon, döviz talebinin azaltılması için kullanılır. Yerel para birimi devalüe edilerek ithalat pahalı hale getirilip, ihracat artırılmaya çalışılır. Tüm bunların sonucunda da cari açığın azalarak, ülkenin makroekonomik görünümünün düzeltilmesi hedeflenir.

Devalüasyon yapıldığı halde ülkenin üretim kapasitesi artırılamıyorsa ve üretim yapısı büyük ölçüde ithal girdiye dayalıysa hedefe ulaşmak zorlaşacaktır. Örneğin; ülke ekonomisi petrole bağımlıysa ithalat ekonomik daralmaya paralel kısmen azalma gösterebilir; ancak ithalata ödenen döviz artmaya devam eder. Aynı şekilde fiyat düşüşlerine rağmen ihraç ürünlerine olan talep artmazsa ihracatta artış görülmeyebilir.

Devalüasyonla yerel paranın yeniden belirlenen değerinin, olması gerekenin çok altında veya üstünde olması da hedefe ulaşma konusunda belirleyicidir. Eğer devalüasyon süreci doğru yönetilmezse ülkede yaşananlara çözüm getirilmesinden ziyade daha kötü sonuçlar elde edilebilir.

Türkiye Devalüasyon Tarihleri

Türk lirasının dönem dönem yaşadığı erimeler sonucunda medyada “Türkiye’de devalüasyon ne zaman oldu” ve “Türkiye’de devalüasyon olur mu” gibi sorular yankılanmaya başlanır. Geçmişe baktığımız zaman Türkiye devalüasyon tarihleri şu şekilde sıralanır:

7 Eylül 1946 yılında Recep Peker döneminde 2. Dünya Savaşı’nın getirdiği ekonomik şartlar nedeniyle Türkiye’de ilk devalüasyon önleminin alındığı kabul edilir. Bu tarih öncesinde yapılan küçük devalüasyonlar için çeşitli tartışmalar bulunur. Bu nedenle 1946’da yapılan devalüasyon ilk olarak kabul edilir.

7 Eylül Kararları olarak bilinen bu devalüasyonda Türk lirasına yüzde 40’a yakın değer kaybettirilmiştir. 1 dolar 1,29 liradan 2,83 liraya yükselmiştir. Ekonomik sonuçları ise daha ağır olmuştur, hedefler gerçekleşmemiş ve TL’deki aşırı kayıp nedeniyle bütçe açığı artmıştır. İhracat daha da azalıp, ithal ürünlere talep yükselmiştir. Satın alma gücünde de ciddi düşüş gerçekleşmiştir.

1958 yılında ise Demokrat Parti hükümeti sırasında ikinci bir devalüasyon yapılmıştır. 4 Ağustos 1958 tarihinde İktisati İstikrar Tedbirleri uygulanmıştır. Bu kapsamda Türk lirasına yüzde 220 değer kaybettirilmiş ve 1 dolar 9 TL olmuştur.

En ağır devalüasyonlardan birisi Süleyman Demirel başbakanlığındaki 32. hükümet tarafından yapılmıştır. 10 Ağustos 1970 tarihinde Türk lirasına yüzde 70’e yakın değer kaybettirilmiştir.

1970’li yılların sonlarına doğru devalüasyonlar artmış ve yılda birkaç kere “ayarlama” adı altında Türk lirası devalüe edilmiştir. 1979 yılının Nisan ayında yüzde 30 ve Temmuz ayında yüzde 88’e yakın devalüasyon yapılmıştır.

En ünlü Türkiye devalüasyon tarihleri arasında 1980’li yıllar da yer alır. 24 Ocak 1980 kararları ile Türk lirasında yüzde 33’lük devalüasyon öngörülmüştür. Dolar kuru 1980 yılında 90 TL, 1981 yılında 133 TL ve 1982 yılında 191 TL’ye ulaşmıştır. Bu devalüasyonlar ve kriz, bankerler krizi gibi olayları ortaya çıkarmıştır.

1994 yılında ise Tansu Çiller başbakanlığında açıklanan 5 Nisan 1994 kararları da ünlü devalüasyon örnekleri arasında yer alır. Bu kararlarla birlikte Türk lirasına yüzde 38 devalüasyon uygulanmıştır. Ülke ağır bir ekonomik krizin ortasında başarısız olan devalüasyonla daha kötü bir hal almıştır.

Türkiye 1923 yılından 24 Ocak 1980 tarihine kadar sabit kur rejimini benimsemiştir. 1980 ile 2001 arasında ise müdahaleli kur rejimi uygulanırken, 2001 yılında tam dalgalı kur rejimine geçilmiştir. Buna karşın tam dalgalı kur rejiminin tam olarak uygulanmadığı tartışmaktadır. Medyada müdahaleli kur rejimine daha yakın bir görünüm hakimdir. Merkez Bankası’nın döviz alım satım işlemleri ise bunun bir kanıtı olarak sunulmaktadır.

Dünyadan Devalüasyon Örnekleri

Dünyadan devalüasyon örnekleri arasında en yakın tarihlilerden biri olarak Çin gösterilebilir. 11 Ağustos 2015 tarihinde Çin Merkez Bankası, üst üste gelen kötü ekonomik veriler neticesinde tüm dünyayı şaşırtan bir devalüasyon kararı vermiştir.

Çin Merkez Bankası’nın tek seferlik bir adım olarak tanımladığı devalüasyon kararının açıklamasında “piyasa koşullarını daha iyi yansıtabilmek” ifadesi kullanılmıştır. Bu kararla birlikte Çin yuanı dolar karşısında yüzde 1,9 değer kaybetmiştir.

Tek seferlik denmesine rağmen hemen bir gün sonra (12 Ağustos 2015) bir devalüasyon daha yapan Çin Merkez Bankası, yuanı dolar karşısında yüzde 1,6 daha düşürmüştür. Çin Merkez Bankası’nın bu iki günlük devalüasyonları son 20 yılın en büyüğü olarak görülmüştür.

Devalüasyon ve ekonomik kriz dendiğinde akla gelen bir diğer ülke ise Venezuela’dır. Yakın tarihli olarak 29 Ocak 2019 tarihinde Venezuela Merkez Bankası kara borsa ile aradaki makası kapatmak için bolivarda yüzde 35’lik devalüasyon uygulamıştır. Yüzde 35’lik bir devalüasyon sonucunda dolar/bolivar kuru 3200 olarak açıklanmıştır.