Kıymetli Evrak Nedir, Türleri ve Özellikleri Nelerdir?

Ticaret dünyasındaki gelişmeler, ödeme konusunda farklı alternatiflerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bunlardan bir tanesi de kıymetli evraklardır. Ticari işlemlerin büyüklükleri ile mübadele güvenliği faktörleri, kıymetli evrakların doğuşundaki başlıca nedenlerdir.

İş ve finans alanında kıymetli evraklar çok önemli araçlardır. Taraflara iş yapma kolaylığı sağlamalarının yanında fona ihtiyaç duyulduğunda finansman kaynağı da olabilirler. Devredilebilen kıymetli evraklar arasında çekler, hisse senetleri, tahviller, bonolar, poliçeler gibi enstrümanlar vardır.

Aşağıdaki başlıklarda kıymetli evrak nedir, türleri ve çeşitleri nelerdir gibi merak edilen soruların yanıtlarına ulaşabilirsiniz.

Kıymetli Evrak Nedir?

Kıymetli evrak, bir değeri olan ve hak bildiren belgeler olarak basitçe tanımlanabilir. Belirli bir kişiye veya devralana ödeme sözü veren imzalı belgeleri yansıtan kıymetli evraklar, hamiline ileri bir tarihte veya talep üzerine bir miktar para ödemeyi vaat eden devredilebilir araçlardır.

Türk hukukunda kıymetli evraka ilişkin kanuni düzenlemeler esas olarak Türk Ticaret Kanunu’nda (TTK) yer alırken bunlar İsviçre’den alınmıştır. Aynı zamanda TTK dışında diğer kanunlarda düzenlenen kıymetli evraklar da vardır.

Türk Ceza Kanunu, Türk Borçlar Kanunu, Türk Medeni Kanunu, Sermaye Piyasası Kanunu, İcra İflas Kanunu ve Vergi Usul Kanunu’nda bazı kıymetli evrak düzenlemeleri bulunmaktadır.

TTK tarafından yapılan kıymetli evrak tanımı; “Kıymetli evrak öyle senetlerdir ki bunların içerdiği hak senetten ayrı olarak ileri sürülemediği gibi başkalarına da
devredilemez” şeklindedir.

Söz konusu tanıma göre kıymetli evraklar, bir hakkın aracı değil unsuru olarak belirtilir. Hakkın senede bağlanmasıyla, hem tedavül kolaylığı hem de güvenlik sağlanmıştır.

Para yerine geçebilen belgeler, hem yatırım hem de ticaret hayatında yoğun bir şekilde kullanılırlar.

Kıymetli evraklar devir ya da hak sahibini tespit şekline göre üçe ayrılır. Bunlar nama, emre ve hamiline yazılı evraklardır.

Nama yazılı kıymetli evrak; belli bir kişinin adına yazılı olup da onun emrine kaydını içermeyen ve kanunen de emre yazılı senetlerden sayılmayan evraktır.

Senedin metninden veya şeklinden, hamili kim ise o kişinin hak sahibi sayılacağı anlaşılan her kıymetli evrak ise hamiline yazılı senet olarak görülür. Bu kıymetli evrak, senedi taşıyan kişinin hak sahibi sayıldığı türdür. Yalnızca teslim ile devredilebilir.

Emre yazılı kıymetli evraklar, üzerinde emre ibaresini bulundurması gereken araçlardır. Senedin ilk alacaklısının adının yazılı olduğu bu kıymetli evraklara örnek olarak bono, poliçe ve çek gösterilebilir. Emre yazılı senetler ciro ile devredilebilir.

Evet, kıymetli evrak nedir ele aldığımıza göre şimdi kıymetli evrak türleri nelerdir, tek tek öğrenelim.

Kıymetli Evrakların Türleri Nelerdir?

Kıymetli evrak türlerine geçmeden sınıflandırmaya bakalım. Farklı kategoriler altında sınıflandırılan kıymetli evraklar, 5 ana kategori altında incelenmektedir. Bunlar şöyle belirtilmektedir:

• Temsil ettiği hakkın türü bakımından kıymetli evrak
• Kurucu veya açıklayıcı olması bakımından kıymetli evrak
• Kamu güvenliğine sahip olup olmama bakımından kıymetli evrak
• Senet ile temel ilişki arasındaki bağlantı bakımından kıymetli evrak
• Senedin devir şekli bakımından kıymetli evrak

Kıymetli evrak türleri nelerdir sorusuna ise kambiyo senetleri ve menkul kıymetler olmak üzere iki ana tür vardır yanıtı verilebilir. Bununla birlikte her menkul kıymet bir kıymetli evrak olsa da her kıymetli evrak bir menkul kıymet olacak diye bir kaide yoktur. Nitekim hükümde kambiyo senetleri açıkça ayrı tutularak, bunların menkul kıymetler arasında olmadığı ifade edilmiştir.

Kambiyo senetlerinin içerisinde çek, poliçe ve bono araçları bulunmaktadır. Menkul kıymetlerde ise tahviller, hisse senetleri, hazine bonoları ve ipotekli borç senetleri yer alır.

Şimdi, bu kıymetli evrak türlerini detaylı bir şekilde ele alalım:

Kambiyo Senetleri

Kambiyo senedi nedir sorusu kısaca bir borcu veya ödemeyi temsil eden, ticari işlemlerde kullanılan kıymetli evraklar olarak yanıtlanabilir. Kambiyo senetleri, poliçe, bono ve çek olmak üzere 3 farklı gruba ayrılmıştır.

Kısaca bir borcu veya ödemeyi temsil eden, ticari işlemlerde kullanılan kıymetli evraklardır. Zaten özellikle ticaretle uğraşan kişiler tarafından tercih edilir. Para senetleri olarak da anılan kambiyo senetleri, alacaklıya belirlenen tarihte alacak hakkı tanır.

Kambiyo senetleri genellikle üç tarafı içermektedir. Bunlar muhatap, lehtar ve keşidecidir. Bir Muhatap, vadedilen tutarı ödeyecek olan tarafı temsil ederken lehtar, ödemeyi alacak taraftır.

Keşideci de senedi düzenleyen ve borçluya ödeme emri veren taraf demektir. Şimdi para yerine geçen bu üç kambiyo senedi türlerinin detaylarını ele alalım:

Çek

Ticari faaliyetlerde yoğun olarak kullanılan çek, borçlu ve alacaklı arasında imzalanan senetlerdir. Banka aracılığıyla bozdurulan çekte üzerinde yazılı olan tutar alacaklının hesabına yatırılır.

Çeke sahip olan kişi bir başka kişiye hakkını devredebilir ki buna ciro etmek denir. Nama ya da hamiline yazılı kıymetli evrak olarak düzenlenebilen çekler, para yerine geçen ödeme araçlarıdır.

Muhatap, keşideci ve lehtar tarafından hazırlanan çek, kanunen belirtilen şekil şartlarına uygun olarak düzenlenmelidir. Aksi takdirde geçersiz sayılabilir.

Poliçe

Borçlu ile alacaklı arasındaki parasal ilişkiyi düzenleyen poliçe kıymetli evraktır ve kambiyo senetlerinin içerisinde yer almaktadır. Sigorta senedi olarak bilinen poliçede alacaklı, borçlu ve üçüncü bir taraf vardır.

Poliçe yazılı ödeme emridir. Fakat alacaklı kişi borcu kendisine değil üçüncü tarafa ödenmesi emrini verir. Bunun için yazılı bir belge oluşturulur. Böylece borçlu günü geldiğinde borcu olan tutarı ilgili kişiye öder.

Hamiline yazılı kıymetli evraklardan olan poliçeler, diğer değerli evraklar gibi kanuna uygun düzenlenmelidir. Üzerinde poliçe ibaresi, ödemenin kime yapılacağına ilişkin ayrıntılar ve ödeme yeri gibi bilgiler yer almalıdır.

Bono

Borç senedi olan bono, kambiyo senetlerinin içerisinde yer alır ve ödeme aracı olarak kullanılır. Bankalar aracılığıyla bozdurulabilen bonolar, emre muharrer senet olarak da bilinir.

Sabit getirili bir menkul kıymetler arasında gösterilen bono, borçlunun alacaklısına hitaben düzenlediği belgedir. Bu belgeler; kredi, ispat, ödeme ve teminat vasıtası olarak kullanılabilir.

Menkul Kıymetler

Varlığa dayalı menkul kıymet ya da kısa adıyla menkul kıymet, değiş tokuş edilebilir, devredebilir finansal değer taşıyan enstrümanlara verilen genel isimdir.

Borsa İstanbul, yatırım ve finans dünyasında sıklıkla kullanılan menkul kıymetleri şu şekilde tanımlamaktadır:

“Menkul kıymetler, sahibine ortaklık veya alacaklılık sağlayan, belli bir meblağı temsil eden, yatırım aracı olarak kullanılan, dönemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde çıkarılan, ibareleri aynı olan ve şartları Sermaye Piyasası Kurulu tarafından belirlenen kıymetli evraktır.”

Tahviller, Hazine bonoları, hisse senetleri, ipotekli borç senetleri, gelir ortaklığı belgeleri, yatırım fonları, varantlar, kira sertifikaları gibi menkul kıymetler yatırımcılar tarafından sıklıkla kullanılmaktadır.

Menkul kıymetler, getirileri ve özellikleri bakımından farklı niteliklere sahiptir. Sabit ve değişken getirili olabilen kıymetli evraklarda, nominal değerlerin yanında bir de piyasa değeri vardır.

Çok sayıda ihraç edilip halka sunulan menkul kıymetler, nama ya da hamiline yazılı olabilirler. Yatırım amaçlı en çok kullanılan menkul kıymetlere tek tek bakacak olursak:

Tahvil

Tahviller devlet ve özel şirketler tarafından çıkartılan borçlanma araçlarıdır. Piyasalarda menkul kıymet olarak anılan tahvil, ucuza finansman sağlama amacıyla çıkartılır.

En az 1 yıl olmak üzere farklı vadelerde çıkartılabilen tahviller, ihraççısının borçlu olduğu senetlerdir. Örneğin x şirketi yatırım ya da farklı amaçlarla finansmana ihtiyaç duyuyor.

İlgili Haber

Tahvil Nedir?

Haberi Görüntüle »

Bunun için tahvil çıkartarak istediği finansmana erişebilir. Şirket, bunu yaparken yatırımcıya “siz bu tahvili şimdi 3 liraya satın alın, 2 yıl sonra paranızı 5 lira olarak ödeyeyim” der.

Böylece hem şirket ihtiyaç duyduğu kaynağa erişir hem de yatırımcı parasını değerlendirmiş olur. Sabit getirili menkul kıymetler arasında yer alan tahviller, düşük riskli borçlanma araçları arasında öne çıkarlar.

Hazine Bonoları

Bono türleri arasında bulunan Hazine bonoları devlet tarafından çıkartılan düşük riskli borçlanma araçlarıdır. Sabit getirinin yanında 1 yıldan az vade süresiyle kısa vadeli yatırım düşünenler için oldukça avantajlıdır.

Tahville benzer yapıda olan bonolar, devlet dışında özel sektör tarafından da ihraç edilebilmektedir. Tahvil ile arasındaki en önemli ayrım, 1 yıldan az olan vadesidir.
Faiz oranlarıyla ters ilişkiye sahip bonolar, uygun dönemlerde alım yapıldığında kazançlı bir yatırım yöntemi olurlar.

Bono çeşitleri arasında banka bonosu, altın, gümüş, platin bonosu, finansman bonosu türleri vardır.

Hisse Senetleri

Hisse senetleri, bir şirkete belli bir miktar para karşılığında ortak olma hakkı veren kıymetli evraklardır. Şirketler tarafından ihraç edilen ve sermayesine ilişkin ortaklığı yansıtan hisse senetleri, Türk Ticaret Kanunu’na göre hamiline ve nama yazılı olarak ikiye ayrılır.

Öte yandan tahvil ya da bonoların aksine düşük riskli yatırım aracı olarak görülmezler. Daha çok risk iştahı yüksek yatırımcılara hitap eden hisse senetleri, borsa nedir tüm detaylarıyla bilenler için riske paralel yüksek getiri fırsatı sunar.

İpotekli Borç Senetleri

Taşınmaz malların rehin alınması sonucunda ipotekli borç senetleri kullanılmaktadır. Senetlerin değeri mallara göre belirlenir ve bu malların değerini aşamaz. Tapu siciline işlenen bu evraklar alacaklı olan kişinin alacağını temsil etmektedir.

Bu da rehin hakkı ile garanti altına alınmış olur. Yani ipotekli borç senedi, taşınmaz rehini ile güvence altına alınmış kişisel bir alacak meydana getirir.

Bunların dışında intifa senetleri, kâr ve zarar ortaklığı belgeleri, varlığa dayalı menkul kıymetler, gayrimenkul sertifikaları, hisse senetleri ile değiştirilebilir tahviller gibi menkul kıymetler bulunmaktadır.

Kıymetli Evrakların Özellikleri Nelerdir?

Kıymetli evraklar belirli sayıda üretilen, yani arzı kısıtlı olan evraklardır. Kıymetli evrak bir senettir. Kıymetli evrakın geçerliliği için ortada bir senedin varlığı şarttır. Kıymetli evrakta hak ve senet birbirine sıkı sıkıya bağlıdır. Yalnızca para ile ölçülebilen ve devri mümkün olan haklar senede bağlanabilir.

Kıymetli evrakta hakkın devri ve talep edilmesi senedin devrine bağlıdır. Tedavül niteliğine sahip kıymetli evraklar, sıkı şekil şartlarına tabidir. Aynı zamanda soyutluk ilkesi yürürlüktedir.

Yani alacaklı bir uyuşmazlık durumunda hakkını ve iddiasını yalnızca bu senede dayandırabilir. Temel ilişkinin varlığını ve geçerliliğini kanıtlama yükümlülüğü yoktur.