Borsada Devre Kesici Ne Demek? Süresi Nedir, Ne İşe Yarar?

Borsa yatırımı yapanların bilmesi gereken konulardan biri de devre kesici uygulamasıdır. Bu uygulama, 30 Kasım 2015 tarihinden itibaren borsada kullanılmaya başlamıştır. BISTECH sistemine geçilmesi ile birlikte, Otomatik Seans Durdurma Sistemi (OSDS) kaldırılmış ve yerine devre kesici adı verilen uygulama getirilmiştir.

2015 sonuna doğru yapılan değişiklikle birlikte bazı kurallarda da değişiklikler yaşanmıştır. Dolayısıyla devre kesici nedir, devre kesmek ne demek daha çok merak edilir hale gelmiştir.

Asıl amaç, yatırımcıların riskten korunması ve işlemlerin güvenilir bir şekilde gerçekleştirilmesi olsa da borsada devre kesici nedir sorusu, kapsamlı bir şekilde ele alınmalıdır.

Aşağıdaki başlıklarda pek çok kişi tarafından araştırılan borsada devre kesici ne demek, devre kesici kaç dakika sürer, neden devreye girer gibi soruların yanıtlarını ele alacağız.

Borsada Devre Kesici Nedir?

BISTECH uygulaması Borsa İstanbul ile Nasdaq borsasının işbirliğiyle anlaşmaya varılarak, tüm piyasaların tek bir platform üzerinden hizmet vermesi için planlanmıştır.

21 Eylül 2015 tarihinden itibaren Pay Piyasası araçları, BISTECH uygulamasına geçmiş ve enstrümanlar tek işlem platformu üzerinden alınıp satılmaya başlamıştır. Bu uygulama ile birlikte ülkemiz borsasında da değişiklikler yapılmıştır.

Bunlardan biri de daha çok hisse senedi fiyatlarında meydana gelen anlık dalgalanmaları engellemek için kullanılan devre kesiciler olmuştur.

Uygulama, geçici bir süreliğine, senedin fiyat değişiminde dengenin sağlanması için sürekli işlemden çıkarılmasını sağlar. Bunun için senetlerin fiyat seviyelerinin eşik değerini aşmış olması gerekir. Bu durumda devre kesiciler çalışır ve fiyat dalgalanmasını durdurarak düzenleme işlemi yapar.

Sonuçta milyonlarca yatırımcının işlem yaptığı borsa, dünyanın dört bir yanında en önemli piyasalardan biri haline gelmişken devre kesiciler büyük önem taşımaktadır.

Ancak bazen gerek manipülasyonlar gerekse olumsuz haberler, hisse senedi hareketleri üzerinde olumsuz etki yaratmaktadır.

İşte böyle durumlarda devreye devre kesiciler girmektedir. Yani borsada alım-satımı geçici olarak durduran acil durum önlemi çalışır. Hisselerin belirlenen eşit değerleri aşması durumunda aktif olur. Önlem, anormal dalgalanmalardan yatırımcıları korumak, panik alım ve panik satışlarının önüne geçme amacı taşır.

İşlemlerin durdurulma sürecinde yatırımcıya piyasayı anlama, düşüş ya da yükselişin ardındaki nedeni öğrenme fırsatı verilir. Tıpkı brüt takas gibi yatırımcıyı korumaya yöneliktir.

Örnek vermek gerekirse; senedin değeri kısa süre içerisinde 5,34 TL seviyesinde işlem görürken, bir anda 4,79 TL gerilemesinde eşik değeri aşılmış olur. Geri çekilme hareketlerinin devam etmemesi için devre kesici sistemi araya girer ve kıymetli evrağa gelen emirleri durdurur. Kısa bir müddet senedin alım–satımı durdurulur.

Devre kesicinin olmaması, yatırımcıların ciddi anlamda kayıp vermesine neden olur. Çünkü hisse senedi fiyatlarını etkileyen faktörler bazen çok sert farklılıklara yol açabilmektedir. Bu nedenle, özellikle acemi ve parasını kontrollü yönetemeyen yatırımcılar, bu durumdan fazlasıyla etkilenmektedir.

Devre kesici uygulaması ile birlikte fiyatların düzeltme hareketi yaşaması, kişilerin işlemlerini nasıl yönetmesi gerektiği anlamasına yardım eder.

Devre kesicilerin araya girmesiyle yaptığınız piyasa takipleri ve analizleri sonucunda, işlemin kâr getireceğine inanıyorsanız ek alımlarda bulunabilirsiniz. Aksine zarar edecekseniz de pozisyonunuzu kapatabilirsiniz.

Devre Kesici Uygulamasının Amacı ve İşleyişi

Devre kesici nedir borsa yatırımcıları devre kesici uygulamasında ne yapmalıdır diyenler için işleyiş sisteminden bahsedelim.

Öncelikle fiyatın belirlenen eşik değere ulaşması gerekir ve devre kesici aktif olur. Borsada devre kesici uygulaması başladığında alım ve satım işlemleri durdurulur.

Devre kesiciyi çalıştıran fiyat eşiklerinin üstündeki ve altındaki emirler iptal edilir. Hisse senedi veya endeks için yeni bir fiyat belirlenmesi amacıyla tek fiyat belirleme yöntemi başlatılır.

Tek fiyat yöntemi, belirli bir zaman dilimi boyunca emirlerin eşleştirme yapılmaksızın sisteme kabul edilip, bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan fiyat seviyesinin hesaplandığı, tüm işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştiği işlem yöntemi demektir.

Bu fiyata, devre kesici referans fiyatı adı verilir.

Devre kesici referans fiyatı, en son tek fiyat yöntemi ile belirlenen fiyat (açılış seansı, tekil açılış, devre kesici seansında oluşan fiyat) veya ilgili payın baz fiyatı olarak tanımlanır. Borsada devre kesici sonrasında işlemlere sürekli işlem yoluyla devam edilir.

Yani alım ve satım taleplerinin önce fiyat, sonra zaman sıralamasına göre sürekli eşleştirilmesine verilen isimdir. Fiyat önceliği, yatırım aracının güncel karşılığı olan değere en yakın teklifken zaman önceliği teklifi kimin daha önce verdiği demektir.

Borsada devre kesici nedir, nasıl çalışır sorusunun yanıtı bu şekilde açıklanabilir. Amacı ise daha önce de paylaştığımız gibi yatırımcıyı fiyat dalgalanmalarına karşı korumaktır.

Neticede devre kesici uygulaması, borsada fiyat düzenleyicidir. Bu sayede, yatırımcıların ciddi anlamda yaşanacak değişimlerde mağdur olmamasını sağlar. Yatırımcılar için oldukça avantajlı bir uygulamadır. Kesicilerin ilke edindikleri ilk amaç, hisse senedi değerinde yaşanan aşırı değişikliklerin önüne geçmektir.

Borsa yatırımcılarını korumak amacıyla geliştirilen devre kesici uygulamaları, bilhassa sığ hisse senetleri üzerinde kullanılır. Saniyeler içerisinde senetlerin değeri eskiye döndürülebilir. Fakat likit akışı fazla olan senetlerde, bu durum biraz daha farklıdır.

Likidite oranı yüksek olan hisse senetlerinin fiyat hareketlerinde meydana gelen değişmeler, yatırımcılar için oldukça risklidir. Çünkü saniyeler içinde yaşanan aşağı yönlü hareketlenmelerden yatırımcı zarara uğrar ve senedi elden çıkartmaya vakit bulamaz. Bu nedenle devre kesici uygulamasının araya girmesiyle yatırımcı zarar etmekten korunur.

Aslında emir toplama aşaması olarak görülen süre, yatırımcılar için fırsattır. Çünkü bu süre zarfında, senetlerin değeri daha da düşebilir veya aksine yükselebilir. Önemli olan, bu olguya doğru bir bakış açısıyla bakabilmektir. Böylece, avantajlı pozisyonlar yakalanabileceği gibi cazip olmayan pozisyonlara da son verilebilir.

Yatırımcı borsada para kazandıran hisse senetleri hakkında daha sakin düşünebilir. Devre kesici, borsa yatırımcılarını korurken bir yandan da farklı avantajlar sağlar.

Örnek vermek gerekirse; emir toplama aşamasında, hisse senedi normalden daha yüksek işlem hacmi ile alınıp satılır. Bu da yatırımcılar için avantajlıdır. Bu sayede, en uygun fiyat seviyelerinden işlemler yürütülür ve uygun görülen zaman aralıklarında yeteri kadar işlem adedi gerçekleştirilir.

Borsa İstanbul’da Devre Kesici Süreçleri

Borsa İstanbul’da hisse senetleri büyüklüklerine göre 3 farklı pazar içerisinde bulunur. Devre kesici eşiği ve süresi bu pazarlara göre değişmekte, süreçler de ona göre farklılaşmaktadır.

Zaten Borsa İstanbul’un resmi sitesinde de süreçler ve devre kesici kaç dakika sorularının yanıtları detaylarıyla açıklanmaktadır. Buna göre:

Devre Kesici uygulamasında pazar bazında farklı değişim yüzdesi kriterleri ve farklı Devre Kesici Seansı Süreleri kullanılmaktadır.

• Yıldız Pazar’da 5 dakika emir toplama süresi, 2 dakika eşleştirme süresi ve yüzde 10’luk devre kesici tetikleme oranı,
• Ana Pazar’da 15 dakika emir toplama süresi, 2 dakika eşleştirme süresi ve yüzde 7,5’lik devre kesici tetikleme oranı,
• Alt Pazar’da 15 dakika emir toplama süresi, 2 dakika eşleştirme süresi ve yüzde 5’lik devre kesici tetikleme oranı vardır.

Yıldız Pazar’da işlem görmekte olan paylarda seansın kapanış bölümünün başlamasına kalan 10 dakika içerisinde (saat 17:50 – 18:00) devre kesici çalışırsa emir toplama süresi 5 dakikadan 10 dakikaya çıkartılır ve sırada eşleştirme yapılmadan emir toplama süreci izleyen kapanış seansı aşamasında da devam eder.

Eşleştirme, kapanış seansının emir toplama aşamasının sona ermesi ile birlikte gerçekleştirilir.

Ana Pazar ve Alt Pazar’da işlem gören paylarda devre kesici emir toplama süresi uzatılan paylarda seansın kapanış bölümünün başlamasına kalan 20 dakika içerisinde (saat 17:40-18:00) devre kesici çalışırsa emir toplama süresi 15 dakikadan 20 dakikaya çıkartılır.

Sırada eşleştirme yapılmadan emir toplama süreci izleyen kapanış seansı aşamasında da devam eder. Eşleştirme, kapanış seansının emir toplama aşamasının sona ermesi ile birlikte gerçekleştirilir.

2020 yılında alınan bir karara göre hisse özelindeki devre kesicilerde emir toplama süresi 15 dakikaya indirilmiştir. Eşleştirme süresi ile 2 dakikada sabit bırakılmıştır.

Borsa İstanbul’un açıklamasına göre 1 Ekim 2020 itibarıyla alınan kararlar kapsamında mevcut uygulama şöyledir:

Fiyat marjı Yıldız Pazar, Ana Pazar, borsa yatırım fonları, gayrimenkul sertifikaları, gayrimenkul yatırım fonları ve girişim sermayesi yatırım fonlarında yüzde 10’dur. Devre kesici tetiklenme oranı, tüm paylarda sadece aşağı yönlü ve yüzde 5’tir. Devre kesici sonrası emir toplama süresi 15 dakikadır.

Devre Kesici Kaç Dakika Sürer ve Nasıl Uygulanır?

Borsa genelinde yani endekste yaşanan devre kesici uygulamalarında borsa 20 dakika kadar işlemlere kapatılır. Ardından 5 dakikalık emir toplama süresi uygulanır ve talep edilen fiyatlar değerlendirilir.

Endekse bağlı devre kesicide tek fiyat işlem yöntemi ile işlem gören paylar tek fiyat emir toplama ile açılacak asgari 10 dakika sürecek emir toplama seansı sonrasında seans akışı kaldığı yerden devam eder.

Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi’nin (EBDKS) Pay Piyasası’nda sürekli işlem seansının sona ermesinden önceki 60 dakika içerisinde (17:00-18:00 arasında) devreye girmesi halinde her üç piyasada da işlemler durdurulur, işlemler Pay Piyasası’nda kapanış seansı ile (mevcut BIST işlem saatleri uyarınca 18.00) yeniden başlatılır.

EBDKS kapsamında belirlenen eşiklerin (yüzde 5 ve yüzde 7) gün içinde tekrar aşılması halinde devre kesici aynı aşama için ikinci kez çalışmaz.

EBDKS’nin devreye girmesi halinde açığa satış yapılabilen işlem sıralarında açığa satış işlemlerinde seans sonuna kadar yukarı adım kuralı uygulanır.

Bu arada borsada devre kesici, senetten doğan rüçhan hakkı ve varant işlemleri için geçerli değildir. Varant nedir diyenler için bir dayanak varlığı, önceden belirlenen bir fiyattan belli bir tarihte alma veya satma hakkı veren sermaye piyasası araçlarını ifade ettiği bilgisini de paylaşalım.

Borsa Devre Kesici Uygulamasının Dünya Genelindeki Örnekleri

Borsa İstanbul’da devre kesici uygulamasını ve nasıl çalıştığını ele aldık. Devre kesicilerin, fiyatlar dünya çapındaki borsalarda önceden tanımlanmış seviyelere ulaştığında ticareti otomatik olarak durdurarak çalışan uygulamalar olduğunu anladık.

Şimdi gelelim dünya genelindeki borsa kesici örneklerine.

Mesela dünyanın en büyük ekonomisinde devre kesici nasıl çalışır?

ABD’de hisse senedi piyasasının yaklaşık yüzde 75’ini kapsayan S&P 500 gösterge endeksinde üç devre kesici seviyesi vardır.

Bunlar; yüzde 7, 13 ve 20 düştüğünde ticareti durduracak şekilde ayarlanmıştır.

İlk iki seviyede işlemler 15 dakika durdurulurken, üçüncü seviyede işlemler seans boyu durdurulur. ABD düzenlemelerine göre bireysel menkul kıymetler için devre kesiciler, fiyatlar yukarı veya aşağı hareket etse de tetiklenir.

Borsada işlem gören fonlar (ETF’ler), çeşitli menkul kıymetlerin portföylerini temsil etseler bile devre kesici sistemi altında bireysel menkul kıymetler olarak ele alınır.

ABD’deki mevcut devre kesici sistemi, geçmiş krizlerden alınan geri bildirimlere dayanarak birkaç kez revize edilmiştir. İlk devre kesici, Dow Jones Sanayi Ortalaması 19 Ekim 1987’de yaklaşık yüzde 23 düştükten sonra devreye alınmıştır.

Sonuç olarak, yatırımcıların isteği, elbette ki para kazanmak ve birikimlerini akıllıca değerlendirmektir. Kayıpla karşılaşma korkusu, çoğu kişinin birikimlerini değerlendirme işlemlerini ertelemesine neden olur.

Borsa devre kesici de yatırım piyasalarında zararla karşılaşılmaması için geliştirilen uygulamalar arasındadır.

Yatırımcının muhtemel riskleri minimum seviyeye indirmesi ve piyasayı anlamasını amaçlayan borsa devre kesiciler, sadece ülkemizde değil dünya çapındaki borsalarda benzer şekillerde çalışmaktadır.