Para Arzı Nedir? M1, M2 ve M3 Tanımları

Para stoğu olarak da ifade edilen para arzı, belirli bir zaman aralığında ekonomideki toplam paranın değerini ifade eder. Ülkemizde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından açıklanan aylık para ve banka istatistikleri raporu ile hangi düzeyde olduğu öğrenilir.

M1, M2 ve M3 kavramları ile ifade edilen para arzı, merkez bankaları tarafından kontrol edilmek istenir. Çünkü düzensiz artışı veya azalışı kişisel harcamalardan ekonomik büyümeye kadar geniş bir alanda etkili olur. Faiz oranları, zorunlu karşılıklar ve açık piyasa işlemleri gibi kavramları para arzı konusunda sıklıkla duyarız.

Gelin şimdi para arzı nedir detaylıca öğrenelim:

Para Arzı Nedir?

Bir ekonomide belirli bir dönem içinde piyasada olan para stoğuna para arzı denir. Kısaca ekonomide dolaşan toplam paranın miktarını temsil eder ve M harfiyle gösterilir. Bir başka deyişle ekonomik birimlerin kısa vadeli ödemelerini gerçekleştirmek için kullanabilecekleri toplam paranın miktarıdır.

Para arzı sanılanın aksine sadece kağıt ve madeni paralardan oluşmaz. Bankalardaki mevduatlar da bu büyüklüğün içinde yer alır. Ayrıca sadece merkez bankasının bastığı para ile belirlenmez. Çünkü dolaşımdaki paranın büyük kısmı, ticari bankaların verdiği kredilerden oluşmaktadır.

Bu duruma şöyle bir örnek verebiliriz. Diyelim ki bir bankadan 100 bin lira kredi çektiniz. Banka bu parayı hesabınıza yatırdığı an, daha önce kullanımda olmayan 100 bin lira ile alışveriş yapabilirsiniz. Bu şekilde para arzı artmış olur.

Buna karşın bankalar diledikleri kadar kredi veremezler. Yani bankalar topladıkları mevduatların hepsini kredi olarak kullandıramaz. Çünkü bunun bir kısmını merkez bankasında zorunlu karşılık olarak tutması gerekir. Ne kadarının zorunlu karşılık olarak tutulacağı ise merkez bankası tarafından belirlenir.

Merkez bankası para arzını kontrol ederek ekonominin ihtiyaç duyduğu parayı yaratmış olur. Bu şekilde de enflasyondan ekonomik büyümeye kadar birçok alanı dolaylı ve dolaysız etkileyebilir.

Para Arzı Nasıl Ölçülür?

Para arzının ölçümünde birçok farklı yöntem vardır. Ancak en sık karşılaştığımız dar ve geniş para arzı tanımlarıdır.

Para arzının M harfiyle gösterildiğini söylemiştik. Dar ve geniş tanımlı ölçümlerde de bu harfler kullanılır. Yani M0, M1, M2, M3 gibi kavramlarla dar ve geniş para arzı tanımları yapılır.

Dar Para Arzı – M0 ve M1 Tanımları

M0 dediğimiz en dar anlamlı para arzını ifade eder. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından dolaşıma çıkarılan banknotlar ile Darphane tarafından basılan madeni paraların toplamından, bankaların kasasındaki nakit paranın düşülmesiyle bulunur.

M0 = (Dolaşımdaki Banknotlar + Madeni Paralar) – Banka Kasalarındaki Nakit

M1 ise M0 para arzına bankalarda bulunan vadesiz mevduatın eklenmiş halidir.

Yani M1 = M0 + Vadesiz Mevduatlar

Geniş Para Arzı – M2 ve M3 Tanımları

Anlaşılacağı üzere dar para arzı ölçümlerine ek olarak vadeli mevduatların, reponun, fonların ve menkul kıymetlerin de dahil olduğu ölçüm yöntemi geniş para arzıdır.

M2 ve M3 kavramları geniş para arzı ölçümünde kullanılmaktadır. M2, M1’e vadeli mevduatların da eklenmesiyle bulunur.

M2 = M1 + Vadeli Mevduatlar

M3 ise en geniş tanımlı para arzıdır. M2’ye repo, para piyasası fonları ve ihraç edilen menkul kıymetler eklenerek bulunur.

Bu durumda M3 = M2 + Repo + Para Piyasası Fonları + İhraç Edilen Menkul Kıymetler toplamıyla ölçülür.

Ekonomideki Para Arzı Neden Önemlidir?

Bir ekonomide para arzının artması veya azalması, makroekonomiye dair birçok mesaj taşır. Para arzı arttığı zaman, faiz oranı düşmekte ve enflasyon yükselmektedir. Tersi durumda yani para arzı azaldığında faizlerin yükseldiği anlaşılır. Buna bağlı olarak fiyatlarla üretimin azaldığı da görülür.

Para arzının azalması, işsizliğin artmasına ve üretim kapasitesinin yetersiz kullanılmasına neden olur. Dolayısıyla merkez bankaları para arzını sürekli kontrol etmek ister.

Merkez Bankası Para Arzını Nasıl Kontrol Eder?

Bir ekonomide dolaşan para miktarı, kişisel harcamalardan gayrisafi yurt içi hasılaya, tüketici kredilerinden faize, taşıt ve konut kredilerinden işsizliğe kadar birçok değeri etkiler.

Dolayısıyla merkez bankaları ekonomik hedeflere ulaşmak için para miktarını kontrol etmek ister. Ayrıca para arzının sürekli artması enflasyona neden olur.

Peki, merkez bankaları para arzını nasıl kontrol edebilir? Bunu birkaç farklı yoldan gerçekleştirebilir. İşte bu yollar:

1. Daha Fazla Para Basmak

Merkez bankaları para basarak, dolaşımdaki para miktarını yani para arzını artırabilir. Üstelik istedikleri kadar para basabilirler. Ancak bunun bazı sonuçları olacaktır.

Merkez bankasının para basmasıyla birlikte çıktı ve üretim seviyeleri etkilenmez. Sadece paranın kendisi daha az değerli hale gelir. Ayrıca bu durum enflasyona neden olacağı için daha fazla para basma seçeneği merkez bankalarının ilk tercih değildir.

2. Zorunlu Karşılık Oranlarını Ayarlamak

Mevduat kabul eden bankaların, bunlara karşılık olarak merkez bankasında bulundurmak zorunda olduğu mevduatların oranına, zorunlu karşılık oranı denir.

Merkez bankası tarafından belirlenen bu oran, para arzının kontrol edilmesinde etkili yöntemlerdendir.

Örneğin; merkez bankasının zorunlu karşılık oranı yüzde 5 olsun. Bir bankanın toplam 100 milyon dolarlık mevduatı bulunsun. Bu durumda bankanın zorunlu karşılık olarak 5 milyon dolar ayırması gerekir. Geri kalan 95 milyon doları dolaşımda tutabilir.

Merkez bankası ekonomiye daha fazla para harcamak istemesi durumunda zorunlu karşılık oranını azaltabilir. Bu şekilde banka borç vermek için daha fazla paraya sahip olur. Banka dolaşıma daha fazla para vererek para arzı artmış olur.

Ekonomideki para miktarını azaltmak istediğinde ise zorunlu karşılık oranını artırabilir. Böylece banka daha az parayı borç olarak verir. Yani kredi verme konusunda daha seçici hale gelir.

3. Faiz Oranlarını Belirlemek

Merkez bankaları konut, taşıt ve bireysel kredilerin faiz oranlarını belirleyemez. Ancak bunu dolaylı olarak belirleyebilir. Sahip olduğu para politikası araçlarıyla faiz oranlarını istenilen seviyeye çekebilir.

Örnek vermek gerekirse; politika faizi dediğimiz bir hafta vadeli repo ihale faiz oranını elinde tutar. Bu oran, ticari bankaların merkez bankasından borç aldıkları orandır.

Merkez bankası tarafından belirlenen kısa vadeli faiz oranları, bankaların para yaratma sürecini etkileyen en önemli unsurdur. Faiz oranı arttığında kredi maliyeti de artar.

Dolayısıyla insanlar borç almak istemez ve daha az kişi kredi kullanmak ister. Bu şekilde de para arzı azalır. Merkez bankası faiz oranını düşürdüğünde de para arzı artar.

4. Açık Piyasa İşlemlerini Kullanmak

Merkez bankasının devlet tahvili alım satım işlemleri, açık piyasa işlemleri olarak tanımlanır. Merkez bankasının devlet tahvili alıp satmasıyla dolaşımdaki para miktarı etkilenir.

Yani merkez bankası para arzını artırmak istiyorsa; bankalardan ve kurumlardan devlet tahvili satın alır. Böylece banka varlıkları serbest kalır ve borçlanmak için daha fazla nakit vardır. Ayrıca bu işlem genişletici para politikasının bir parçasıdır.

Eğer para arzını azaltmak istiyorsa devlet tahvili satışı gerçekleştirerek borçlanmak için nakdi kısıtlar. Bu durum da daraltıcı para politikasının bir parçası olarak görülür.

Diyelim ki ekonomi zorlu bir süreçten geçiyor. Bu durumda merkez bankası açık piyasa işlemlerini bir adım daha ileriye götürebilir ve bir parasal genişleme programı kurabilir. Bu program altında merkez bankası para yaratır ve devlet tahvili gibi varlıkları satın almak için kullanır.

Merkez bankasının yaptığı alım ile bankacılık sistemine giren para, banka rezervlerini artırır. Bu şekilde bankaların kredi vermek istediği miktar artar, faiz oranlarını düşürmeye ve yatırımı artırmaya yardımcı olur.

Bilmeniz gerekir ki; doğru miktarda paranın dolaşımda olması, sağlıklı ve sürdürülebilir bir ekonominin sağlanması için çok önemlidir. Bu nedenle açıklanan para arzı sonuçları piyasaya etki etmese bile göz ardı edilemeyecek bir veridir.