Borsada Ne Alınır, Satılır?

Borsa denildiğinde çoğunluğun aklına hisseler gelse de daha birçok farklı yatırım aracı vardır.

Yani her ne kadar bağdaştırılsa da hisse senetleri dışında borsada alınıp satılan birçok başka kazançlı enstrüman mevcut.

Zaten borsa öğrenmek ve yatırım dünyasına girmek isteyen pek çok kişi, hisseler dışındaki araçları merak ediyor. Bu noktada bilhassa yatırım fonları, tahvil, repo gibi enstrümanlar öne çıkıyor.

Aşağıda bunların hepsini tek tek ele alacağız.

Bakalım, borsa rehberimizde yer alan hangi yatırım aracı ya da araçları size daha uygun?

Hisse Senetleri

Borsa denildiğinde akla ilk gelen varlık, hiç şüphesiz hisse senetleri! Dolayısıyla hisse senedi başlığının borsa rehberimizdeki yeri oldukça önemlidir. 

Tanımından başlamak gerekirse hisse senedi, sermaye şirketlerinin ortaklarına paylarını ve ortaklıklarını belgelemek adına verdikleri kıymetli evraklardır. 

İhraç eden şirketin bir kısmının mülkiyetini temsil eden hisse ya da pay senetleri, sahibine şirketin varlıklarının ve kârının, sahip olunan hisse miktarına eşdeğer oranını alma hakkı tanır.

Pay senedi olarak da bilinen hisse senedi, ihraç eden şirketin bir kısmının mülkiyetini temsil eden bir menkul kıymettir. Hisse senedi, şirketin kazançları ve varlıkları üzerindeki hak talepleri de dahil olmak üzere bir şirketin mülkiyetindeki payı temsil eder. Bu nedenle hisse sahipleri ya da hissedarlar, şirketin kısmi sahipleridir.

İşin değeri yükseldiğinde veya düştüğünde hisse senedinin değeri de artıp azalır. 

Peki, her şirketin hisse senedi var mıdır? Elbette, hayır! 

Şirketin hisse senedinin olması için öncelikle halka arz edilmesi ya da halka açılması gereklidir. Halka arzda şirket, açıkladığı oranda hissesini halka açarak onların şirkete yatırım yapmasını sağlar. 

Zaten halka arzda öncelik, bildiğiniz üzere şirketlerin fon toplama amaçlarıdır. Yani hisse senetleri, birincil ya da ikincil arz aracılığıyla şirket tarafından halka açılan ortaklık belgeleridir diyebiliriz. Hisse senedi, bir şirketin ortaklık için ihraç ettiği finansal araçtır da diyebiliriz. 

Basit bir örnekle açıklayalım:

Diyelim ki X şirketinin halka açık, yani borsada işlem gören 100 hissesi var. A kişisinin elinde 50 hisse varken B kişisinin elinde 25, C kişisinde 20 ve D kişisinde 5 hisse olsun.

Böyle bir durumda yatırımcıların, hisse değeri ve temettü gibi diğer getirilerden kazancı ya da kaybı, aynı oranda artıp azalacaktır.

Şöyle ki hepsi (aynı anda, aynı fiyattan alım yapıldığı varsayımıyla) hisseyi 5 liradan alsın.

Yatırımcı A’nın elinde 250 liralık hisse, B’de 125, C’de 100 ve D’de 25 liralık hisse olur. Şirketin hissesinin bir süre sonra 10 liraya çıktığını düşünelim.

A, B, C ve D kişilerinin elindeki hisselerin değeri sırasıyla 500, 250, 200 ve 50 liraya ulaşır. Kat sayı aynı olsa da miktar ne kadar yüksek olursa kazanç o kadar artar.

Fakat hisse değerinin düşmesi durumunda da aynı şey geçerlidir ki en büyük kaybı, elinde en çok pay bulunduran kişi yaşar.

Gördüğünüz gibi hisse senedinin mantığı oldukça basittir. Satın aldığınız hissenin değeri arttıkça kazanır, azaldıkça kaybedersiniz.

Sonuçta hissedarlık ya da paydaşlık, bir şirkete ortak olmak demektir ve günün sonunda şirketteki durum tüm ortakları etkileyecektir.  

Zaten bu yönüyle hisseler, riskli finansal varlıklar arasında yer almaktadır. Altın, dolar gibi güvenli liman varlıklarının aksine risk-getiri oranı yüksektir.

Diğer taraftan TTK uyarınca Borsa İstanbul hisse senetleri, hamiline ve nama yazılı olarak ikiye ayrılmaktadır.

Nama yazılı hisse senetleri, ortaklık payını temsil etmesi için çıkarılmış ve üzerinde hak sahibinin adı yazılı olan evraklarken hamiline yazılı hisseler herhangi bir isim bulundurmayan, Borsa İstanbul’da ticareti yapılan hisselerdir.

Yani sıfırdan borsa öğrenmek ve hisse alıp satarak para kazanmak isteyen biri, hamiline yazılı hisse senedi işlemi yapar.

Fakat hamiline ile namına yazılı hisseler dışında farklı hisse türleri de bulunmaktadır. Bunlar Borsa İstanbul’un da belirttiği üzere; adi ve imtiyazlı paylar, bedelsiz ve bedelli paylar, primli ve primsiz paylar, kurucu ve intifa paylardır.

Adi paylar, sahiplerine eşit hak sağlamaktadır ve adi pay niteliğindedir. İmtiyazlı paylarsa, sahiplerine kâra iştirak ve genel kurulda oy kullanma bakımından ayrıcalıklı bazı haklar verir.

Bedelli ve bedelsiz paylar ise şirketin bedelli ya da bedelsiz sermaye artırımı kararları sonucu oluşan paylardır.

NOT: İlerleyen bölümlerde borsayla ilgili en çok merak edilen konulardan olan bedelli – bedelsiz sermaye artırımı nedir, hisseleri nasıl etkiler detaylarıyla ele alacağız!

Bedelsiz sermaye artırımı sonucunda çıkarılan paylar bedelsiz paylarken bedelli sermaye artırımı sonucunda çıkarılanlar bedelli paylardır.

Üzerinde yazılı yani nominal değer ile ihraç edilen paylar primsiz, nominal değerinden yüksek bir bedelle ihraç edilen paylar ise primli paylardır.

Borsa İstanbul’da kote şirketler kayıtlı sermaye sistemine tabi olup, esas sözleşmelerinde hüküm bulunması halinde, yönetim kurulu kararı ile primli pay ihraç edebilmektedir.

Kurucu paylar, kuruluş hizmeti karşılığında ana sözleşme hükümleri gereğince şirket kârının bir kısmına iştirak hakkı veren ve daima kurucuların adlarına yazılarak ihraç edilen paylardır.

Kurucu paylar, belli bir sermaye payını temsil etmediği gibi şirket yönetimine katılma hakkı da vermez.

İntifa payları şirket genel kurulunun alacağı kararla bazı kimselere çeşitli hizmetler ve alacak karşılığı olarak kuruluştan sonra verilen ve sermaye payını temsil etmeyen payları ifade eder.

Evet, çeşitlerini de aktardıktan sonra hisse senetlerinin özelliklerine bakalım. Nedir, belki de bundan sonra favori pasif gelir yönteminiz için araç olacak hisselerin özellikleri?

• Hisse senedi, sahibinin ihraç eden şirkette orantılı mülkiyete sahip olduğunu gösteren kıymetli evraklardır.
• Her hisse senedi bir hukuki birimidir ve bölünmesi mümkün değildir.
  
• Hisse senedine bağlı olan haklar, haricen devredilemez. Hisse senedinin devredilmesiyle birlikte sahip olunan haklardan da vazgeçilir.
  
• Adi hisse senetleri, yatırımcıların değer artışları ve temettü gelirleri yoluyla olmak üzere iki şekilde kazanç elde etmelerine olanak tanır.
  
• Hisselerin işlem görebilmesi için borsaya kaydedilmesi (kayıt işlemi-kotasyon) gerekir.
  
• Hisse alım satımı; borsa, forex ve VİOP aracılığıyla yapılabilir. 
  
• Hisseler, sahibi olan kişinin, hissedar ya da paydaş olmasını sağlar. 
  

Sonuç olarak tüm yatırımların belli bir riski vardır ki hisse senetleri de borsada ya da farklı pazarlarda işlem gören diğer yatırım araçları gibi farklı nedenlerden dolayı değer kaybedebilir.

Ancak aldığınız riske paralel olarak getirinin de yükseldiği unutulmamalıdır. Önemli olan kaybı tolere edecek miktarda sermayeyle portföy hazırlamaktır.

Pay Piyasası denildiğinde akla ilk gelen paylar, yani hisseler olsa da farklı ürünler olduğunu da belirtelim. Bunlar, borsa yatırım fonları, yatırım kuruluşu varantları, yatırım kuruluşu sertifikaları, gayrimenkul yatırım fonu ve girişim sermayesi yatırım fonu katılma payları, gayrimenkul sertifikaları ve emtia sertifikalarıdır.

Hissedar Nedir?

Paydaş olarak da bilinen hissedar, kamu veya özel bir şirkette yasal olarak bir veya daha fazla hisse senedi sahibi olan kişi veya kurumdur. 

 Hissedarlar esas olarak şirketin kısmi sahibidir ve bu da kârdan pay alma hakkını beraberinde getirir.

Bir hissedar, ihraç eden şirketin ihraç ettiği kadar payının sahibi kabul edilir. Hissedarlık oranı da yatırımcının sahip olduğu hisse sayısı ile tedavüldeki hisse sayısına göre belirlenir.

Mesela bir şirketin tedavülde bin adet hisse senedi varsa ve bir kişi 100 hisseye sahipse, bu kişi şirketin varlıklarının ve kazançlarının yüzde 10'una sahip ve bunlar üzerinde hak iddia edebilir demektir. 

Öte yandan bir şirketin hisselerinin yüzde 33'üne sahipseniz, o şirketin üçte birine sahip olduğunuzu iddia etmek yanlıştır. Bunun yerine şirketin hisselerinin üçte birine sahipsiniz demektir. Buna “mülkiyet ve kontrolün ayrılması” denir.

Kısacası bir şirketin hisselerinin en az bir hissesine sahip olan kişi, şirket veya kuruma hissedar denir. Şirketin kâr ya da zararı, hissedarı kârı ya da zararıyla doğru orantılıdır.

Örneğin bir şirketin hisselerinin değeri artarsa hissedarın elindeki servetin değeri de artar. Aynı şekilde hisselerinin değeri azalırsa, hissedarın elindeki servetin değeri de azalır. 

Hisse senedine sahip olmak size hissedar toplantılarında oy kullanma, dağıtılırsa ve dağıtıldığında temettü alma ve hisselerinizi başka birine satma gibi başlıca haklar verir.

Evet, özellikle temettü! Büyük oranda hissedar olmanın en güzel yanlarından biri şirket kârının bir kısmına hak kazanmanızdır. Ne kadar çok hisseye sahip olursanız, elde edeceğiniz kârın payı ya da temettü de o kadar büyük olur. Elbette her şirket temettü dağıtmaz!

Fakat her hissedar, elindeki menkul kıymetin yükseliş ya da düşüşlerine göre servetini artırır ya da azaltır. 

Tahvil

Hisse senetleri dışında borsada işlem gören yatırım araçları arasında tahviller de vardır.

Devletin veya özel bir kuruluşun ödünç para almak için çıkardığı, değişik dönemlerde belirli oranlarda faiz getiren yazılı senet olarak tanımlanır.

Düşük riskli yatırım aracı olarak bilinen tahviller, devlet ya da özel şirketler tarafından ihraç edilebilir. Mantık basitçe, finansman ihtiyacı olan bir şirket ya da devletin borçlanmasıdır. Yani burada tahvili çıkaran taraf borç alan; tahvili alan tarafsa borç verendir.

Borç alan taraf, alıcıya bir nevi, “siz şimdi benim tahvilimi x liraya alın, ben size şu vakitte y lira kadar ödeme yapayım” demiş olur.

Tahvil alıcısı, halihazırdaki parasını tahvil ihraççısına vererek parasını değerlendirirken borçlanan taraf da ihtiyaç duyduğu kaynağa erişir. Tahvilde, tam bir kazan-kazan yaklaşımı olduğunu belirtebiliriz.

Elbette tahvilin nasıl düzenlendiği, nominal değeri, ihraç fiyatı, kupon oranları gibi bilinmesi gereken detaylar vardır. İşte başlıca terimler:

Riskine paralel olarak da getirisi de nispeten düşük olan tahvil, yatırımcısına belirli vade ve miktarda getiri sunar.

Yeri gelmişken vade hakkında bilgi verelim. Bu borçlanma araçlarının vadesi bir yıl ya da daha uzun süre olabilir.

Genellikle kısa dönemli tahvillerin vadesi 5 yıl olurken orta dönemli tahviller, 7 ila 10 yıl, uzun dönemli tahvillerinse 20 ila 30 yılı bulan vadeleri olabilir.

Öte yandan geleneksel olarak borçlulara sabit bir faiz oranı (kupon) ödediğinden, sabit getirili araçlar arasındadır. Şirketler tarafından çıkarılan tahviller, özel sektör tahvilleri olarak anılırken devletin ihraç ettikleri devlet tahvili olarak adlandırılır.

İki tahvil türü arasındaki en büyük fark, temerrüt riskidir ki devlet tahvilleri, çok nadir durumlar dışında temerrüt) riski taşımazken şirket tahvilleri için aynı durum geçerli değildir.

Devlet ile özel sektör tahvilleri dışındaki başlıca türler ise şunlardır:

• Hamiline ve Nama Yazılı Tahviller
• Sabit ve Değişken Faizli Tahviller
• Endeksli Tahviller
• TÜFE'ye Endeksli Devlet Tahvili
• Primli ve Başa Baş Tahviller
• Garantili ve Garantisiz Tahviller
• Paraya Çevrilme Kolaylığı Sunan Tahviller
• İkramiyeli Tahviller
• Geri Çağrılabilir Tahviller
• Pay Senedi ile Değiştirilebilir Tahvil
• Kâra İştirakli Tahviller
  

Tahvillerin öne çıkan özellikleri arasında getirisinin önceden bilinmesi, kıymetli evrak statüsünde olması, Borsa İstanbul’da Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem görmesi vardır.

Devlet tahvili yatırımı, doğrudan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) şubeleri vasıtasıyla komisyonsuz bir şekilde yapılabilir.

Aynı zamanda tahvil alım-satım işlemleri, genellikle komisyon ödemek suretiyle aracı kurumlar vasıtasıyla da gerçekleştirilebilir.

Bono

Tahvilin hemen ardından benzer özellikler taşıyan bonolara geçelim. Tahvil ile arasındaki en önemli fark, vadeleridir.

Çünkü bonolar, 60 günden az 365 günden fazla vadeye sahip olamaz. Yani bonoda maksimum vade 1 yıl iken tahvilde minimum vade 1 yıldır.

Öte yandan bono da tıpkı tahvil gibi devlet ya da özel şirketler tarafından çıkarılabilir. Borçlanma Araçları Piyasası’nda işlem gören bonolarda, ihraç eden taraf borç alan yatırımcı ise borç veren ya da alacaklıdır. 

Sabit getirili yatırım araçları arasındadır. Devlet bonosu, Hazine bonosu olarak bilinirken devletin kısa vadeli fon ihtiyacı amacıyla karşılanır.

En yaygın bilinen bono türü, Hazine bonosu olsa da farklı türler de vardır. Bunlar finansman bonosu, banka bonosu ve Kıymetli madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası üyesi bankalar veya kıymetli maden aracı kurumları tarafından çıkarılan altın-gümüş-platin bonolarıdır.

Vade tarihine kadar beklendiğinde anapara ve faiz ödeme garantili bonolar, bu yönüyle düşük riskli yatırım araçları arasında yer alır.

Risk-getiri oranı yüksek olmayan yatırımcılar tarafından sıklıkla tercih edilirken bankalar ya da aracı kurumlar aracılığıyla alım-satımı yapılabilir.

Borsa Endeksleri

Evet, pek çok kişi bilmese de borsada endekslere de yatırım yapılabilir. Üstelik endeks yatırımı, tek bir hisseye bel bağlamaya kıyasla çok daha kazançlı olabilir.

Diyelim ki ülkemiz borsası için güçlü yükseliş öngörüleri var. Böyle bir durumda gösterge endekslere yatırım yapmak mantıklı olabilir. Özellikle düşük risk toleransına sahip yatırımcılar için caziptir.

Ülkemizin en çok takip edilen gösterge endekslerinden BIST 100, BIST 50 ve BIST 30 dışında yatırım yapılabilecek birçok endeks vardır.

Borsa İstanbul’da bankacılıktan turizme, bilişimden inşaata pek çok sektör endeksi bulunmaktadır. Yerli endekslerin yanında dünya borsalarının endeksleri de yatırım tercihleri arasındadır.

Mesela dünyanın iki en büyük ekonomisi ABD ile Çin borsalarının endeksleri üzerine bahse girilebilir. Benzer şekilde iddialı gelişen piyasaların endekslerine yatırım düşünülebilir.

Ancak yabancı borsa endeksi yatırımı konusunda aracı kurumun söz konusu borsalarla bağlantısı olup olmadığına ve yetkilerine dikkat edilmelidir.

Aynı zamanda borsa endeksi yatırımının, doğrudan değil bir fon ya da fark kontratları (CFD) aracılığıyla yapılabildiğini de belirtelim.

Emtialar

Borsada işlem gören ve sıklıkla tercih edilen bir diğer yatırım aracı emtialardır.

Metal, enerji, tarım, hayvancılık olmak üzere 4 ana kategori altında ele alınan emtialar, borsada alınıp satılabilen ürünlerdir.

Paranızı borsada emtia alım-satımı yaparak değerlendirmek istiyorsanız, farklı ürünler ve piyasaları tercih edebilirsiniz. Pay Piyasası, VİOP, Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası aracılığıyla işlemlerinizi yürütebilirsiniz.

Borsa yatırım fonları (ETF), vadeli işlem sözleşmeleri ya da emtia alanında faaliyet gösteren şirketlerin hisselerini satın alarak emtia yatırımı yapılabilir.

Dövizler

Borsada döviz yatırımı mı? Evet! Borsa İstanbul aracılığıyla farklı piyasalar ve araçlardan döviz yatırımı yapabilirsiniz.

Döviz vadeli işlem sözleşmeleri ve döviz cinsi yatırım yapan fonlar gibi ürünlerle borsada döviz alım-satım işlemleri gerçekleştirilebilmektedir.

Zaten VİOP’ta işlem gören başlıca döviz kontratları, Dolar/TL, Euro/TL ve EUR/USD çapraz kuru şeklindeyken piyasanın gelişmesiyle listeye Çin yuanı, İngiliz sterlini ve Rus rublesi üzerine düzenlenmiş sözleşmeler eklenmiştir.

Borçlanma Araçları Piyasası'nda, Türk Lirası ve döviz ödemeli ihraç edilmiş borçlanma araçlarına yatırım seçeneği de tercih edilebilir.

Bu noktada yatırımını yabancı para cinsinden yapmak isteyenlere hitap eden Eurobond’lar öne çıkar. Aynı zamanda bir dayanak varlığı önceden belirlenen bir fiyattan belli bir tarihte alma veya satma hakkı veren sermaye piyasası araçları olan varantlar da kullanılabilir.

Vadeli İşlem Kontratları

Vadeli işlem sözleşmeleri (futures) ya da vadeli işlem kontratları, sözleşmenin taraflarına, standartlaştırılmış miktar ve kalitedeki bir malı, kıymeti veya finansal göstergeyi, belirlenen ileri bir tarihte, üzerinde anlaşılan fiyattan bugünden alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmelerdir.

Nitelik, fiyat, miktar ve vade olmak üzere 4 ana unsuru olan vadeli işlem kontratları, borsanın alternatif yatırım araçlarındandır.

Ancak diğer finansal enstrümanlardan farklı olarak vadeli işlem sözleşmesi alım-satımı yapabilmek için gerekli olan bir başlangıç teminatı vardır.

Takasbank tarafından belirlenen ve kurum nezdinde saklanan teminat tutarları, sözleşmelere göre belirli dönemlerde hesaplanarak açıklanır.

VİOP’ta işlem gören sözleşmeler; döviz, emtia, kıymetli maden, pay, metal, enerji, yurtdışı ve faiz olarak gruplandırılmıştır.

Dolar/TL, Euro/TL, EUR/USD, USD/Ons altın, gram altın, USD/Ons gümüş, baz yük elektrik, SASX10, faiz, BIST 30, BIST Banka ve büyük hisselere yönelik sözleşmeler vardır.