Borsa İstanbul, Piyasalar ve Endeksler

Borsa İstanbul Nedir?

Türkiye’de borsa kelimesinin karşılığı olarak da anılan Borsa İstanbul, 30 Aralık 2012 tarihinde Sermaye Piyasası Kanunu ile borsacılık faaliyetleri yapmak üzere kurulmuştur.

Mevzuat uyarınca özel hukuk tüzel kişiliğine sahip olan BİST, yetkili olduğu konu ve alanlarda iç düzenleme yapabilir.

Sermaye piyasasında borsaları tek çatı altında toplayan ve kısaltması BİST olan Borsa İstanbul, Türk ve yabancı kaynaklı bankalara, aracı kurumlara saklama ile takas hizmeti vermektedir.

5 Nisan 2013’te adı Borsa İstanbul olarak değiştirilirken eski adı İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’dır.

Tüm yatırımcılar için güvenilir, şeffaf, etkin, adil, yenilikçi, rekabetçi ve sürdürülebilir bir işlem platformu sağlama misyonu üstlenmiştir.

Vizyonu ise geleceğin sermaye piyasalarında, finansal varlıklar için küresel entegre pazar yeri ve finansal teknoloji alanında öncü borsa olmaktır.

Borsa İstanbul, genel kurul tarafından 3 yıllığına seçilen 9 üyeden oluşan bir yönetim kurulu tarafından yürütülür. Kurul başkanı, yönetim kurulu tarafından seçilir.

Sonuç olarak Türkiye’de borsa işlemleri, Borsa İstanbul’da ya da kısaca BİST’te gerçekleştirilir.

Peki, Borsa İstanbul’da başka hangi piyasalar vardır?

Pay Piyasası dışında Borçlanma Araçları Piyasası, Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası ile Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası olmak üzere üç başlıca piyasa bulunmaktadır.

Her birinden kısaca bahsedecek olursak şu bilgileri aktarabiliriz:

Pay Piyasası

Farklı sektörlerden şirketlerin payları, yeni pay alma hakları, borsa yatırım fonları, varantlar ve sertifikalar, gayrimenkul yatırım fonu ve girişim sermayesi yatırım fonu katılma payları, gayrimenkul sertifikaları ve emtia sertifikaları işlem görmektedir.

Borsa İstanbul Pay Piyasası yerli ve yabancı yatırımcılar için likit, şeffaf ve güvenli yatırım ortamı sağlamaktadır.

Pay Piyasası’nda işlemler elektronik alım satım sistemi aracılığıyla fiyat ve zaman önceliği kuralıyla otomatik olarak gerçekleşmektedir.

Pay Piyasası altında kurulu Pazar'lar da bulunur. Bunlar arasında 4 temel pazar ve tanımları şu şekildedir:

Borçlanma Araçları Piyasası (BAP)

Ülkemiz borsasında, alım – satımı yapılan borçlanma araçlarının ticaretinin gerçekleştirildiği piyasadır. BAP’da borçlanma araçları, kira sertifikaları, Merkez Bankası tarafından ihraç edilen likidite senetleri ile onaylı sermaye piyasası araçları işlem görebilir.

Yatırım yapılabilecek birçok araç ve pazarı bünyesinde barındıran BAP’ta, repo ve ters-repo işlemleriyle menkul kıymet tercihli repo işlemleri yapılabilir.

Aynı zamanda piyasada işlem yapabilecek olanlara arasında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ile borsa üyeleri ve Sermaye Piyasası Kurulu’ndan yetki belgesi almak koşuluyla bankalar vardır.

Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası

Türkiye’nin ilk özel borsası olarak 2005 yılında kurulan ve 2013 yılında Borsa İstanbul çatış altına giren piyasadır. Daha çok kısaltması olan VİOP ile anılan Vadeli İşlem ve Opsiyon Piyasası, adından da anlaşılacağı şekilde vadeli işlemler yapılmasını sağlar.

Kaldıraç, çift yönlü işlemler gibi özellikleri olan piyasa, belirli bir tarihte daha önceden belirlenmiş miktar ve kalitedeki yatırım aracının bugünden alınıp satılmasını imkan sağlar.

VİOP’ta dayanak varlıklar ve bu dayanak varlıklara bağlı işlem gören sözleşmeler şunlardır: Hisseler, endeksler, dövizler, kıymetli madenler, enerji, TLREF ve devlet iç borçlanma senedi vadeli işlem sözleşmeleri.

Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası

Borsa İstanbul’daki piyasalardan bir tanesi de Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası’dır. Adından anlaşılacağı üzere kıymetli madenler ve kıymetli taşlar alanında faaliyet gösterir.

Alt piyasaları arasında Kıymetli Madenler Piyasası, Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası ile Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası yer almaktadır.

Evet, Borsa İstanbul bünyesindeki piyasaları ele aldık. Gelelim, hem ülkemizde hem de uluslararası kaynaklarda sık sık gördüğümüz endekslere!

Aslında onlarca farklı borsa endeksi vardır ki Borsa İstanbul, bunun nedenini şöyle açıklar:

“Piyasada oluşan hareketlerin takip edilebilmesi, ihraç edilen finansal ürünlerde dayanak varlık olması, kolektif yatırım araçları için karşılaştırma ölçütü olarak kullanılması amaçlarıyla farklı nitelikte endeksler hesaplamaktadır.”

Dediğimiz gibi sektörlerden fiyata getirilerden sürdürülebilirlikten temettülere kadar bir dizi farklı açıdan ölçüm yapan endeksler bulunmaktadır.

Ancak Borsa İstanbul endeksleri denildiğinde akla ilk gelenler BIST 100, BIST 50 ve BIST 30’dur. Şimdi bunları tek tek ele alalım:

BIST 100 Endeksi

Ülkemizde “borsa yükseliyor, düşüyor” denildiğinde akla gelen endekstir.

Gösterge niteliğindeki BIST 100 Endeksi, Türkiye’nin piyasa değeri ve işlem hacmi bakımından en büyük 100 şirketinin hisse senetlerinden oluşur.

Endeks kodu XU100, ISIN kodu (International Securities Identification Number - Uluslararası Menkul Kıymet Tanımlama Numarası) TRAIMKB00010’dur.

Borsanın genel performansını gösteren popüler BIST 100 Endeksi, yalnızca A ve B grubuna ait hisselerden seçilirken daha fazla risk barındıran C ve D grubunu dikkate almamaktadır.

3 ayda bir yeniden belirlenirken şirketler, hacimleri ve değerlerine göre endekse dahil edilebilir ya da endeksten çıkarılabilir.

BIST 50 Endeksi

BIST 100’de olduğu gibi bu endekste de piyasa değeri ve işlem hacmi dikkate alınmaktadır.

Yani piyasa değeri ve işlem hacmi büyüklüğü bakımından Türkiye’nin lider 50 şirketinin paylarını içerir. Dolayısıyla bu paylar, aynı zamanda BIST 100’de de yer alır.

Endeks kodu XU050 iken ISIN kodu TRAIMKB00036’dır.

BIST 30 Endeksi

BIST 30 Endeksi ise Türkiye’nin en büyük piyasa değerine ve en yüksek işlem hacmine sahip 30 şirketinin hisselerinden oluşur.

Endeks kodu XU030; ISIN kodu TRAIMKB00028’dir. BIST 30’da yer alan paylar, aynı zamanda BIST 100 ve BIST 50’de yer alır.

BIST 30, BIST 50 ve BIST 100 endekslerinin kompozisyonu Yıldız Pazar’da işlem gören şirketlerin paylarından oluşmaktadır.

Bu endekslere ancak değerleme dönemi sonu itibarıyla Borsa İstanbul’da en az 60 gün süreyle işlem görmüş şirketler alınabilir.

Paylar, piyasa değerlerine ve işlem hacimlerine göre büyükten küçüğe doğru sıralanırken endeks belirleme işlemi, Borsa İstanbul’un belirttiği diğer kurallara uygun şekilde yapılır.