Borsa Türleri Nelerdir?

Borsalar işlem gören yatırım araçlarına ve işlem şekillerine göre farklı türlere ayrılmaktadır. Hisse senetleri ile andığımız borsalar, menkul kıymet borsası olarak anılırken, altın, gümüş gibi yatırım araçlarının işlem gördüğü borsalar emtia borsası, kıymetli maden borsası, altın borsası gibi farklı isimler almaktadır. Aynı zamanda bu yatırım araçlarının spot veya vadeli işlemleri de vadeli işlem borsalarında gerçekleşmektedir.

İlk borsa işlemleri emtia grubunda yer alan tarım ürünleri ile yapılmıştır. Küresel ekonomik krizler sonucunda fiyatlarında meydana gelen dalgalanmalar ve enflasyonun önlenmesi amacıyla kurulan pazarlarla borsa tarihi başlamıştır. Dünya deniz ticaretinin gelişmesiyle birlikte de hisse senedi işlemlerine geçilmiştir. Vadeli işlemler ise çiftçilerin yaşadığı arz fazlası sorunu ile ortaya çıkmıştır. Çiftler hasat öncesinde ürünlerini satmaya başlamıştır ve gelecekte ürün teslimatını garantiye almışlardır. Borsada ne alınır, ne satılır buradan öğrenebilirsiniz.

Borsa türleri, tarihi gelişim süreci ile birlikte ortaya çıkmış ve bugünkü hallerini almışlardır. Bu türleri biraz incelemek gerekirse;

Menkul Kıymetler Borsaları

Türkiye’de 6 Kasım 1983 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan 91 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile menkul kıymetler borsası tanımı yapılmış, kurulmuş ve çalışmaları başlamıştır. Kararnamenin amacı 1. maddesinde belirtilmiş ve menkul kıymetler borsalarının nasıl özelliklerde olması gerektiği tanımlanmıştır. Menkul kıymetlerin, açık, dürüst ve düzenli işlem görmesini, sermaye piyasasının ekonomik gelişmede etkin rol oynamasını sağlamak tanımı yer almaktadır.

18 Aralık 1985 tarihinde yayınlanan “İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yönetmeliği” ve sonrasında yapılan değişikliklerle de İMKB’nin çalışma ve esasları belirlenerek kurulmuştur. 5 Nisan 2013 tarihine kadar İMKB ismiyle faaliyetini sürdürmüş ve sonrasında İstanbul Altın Borsası ile Vadeli İşlem ve Opsiyon Borsası’nı da bünyesine dahil ederek Borsa İstanbul adını almıştır.

Sermaye piyasası birincil ve ikinci piyasa olarak ikiye ayrılmaktadır. Birincil piyasalarda hisse senetlerinin ihracı sağlanırken, ikincil piyasalarda yeni ihraç edilmiş hisse senetlerinin alım – satım işlemleri yapılır. Alım – satım işlemlerini kapsaması nedeniyle ikincil piyasalar, sermaye piyasalarından ayrılmıştır ve menkul kıymetler piyasaları oluşmuştur. Borsaların, kendilerine özgü özellikleri olduğu için kurumsal kimlikleri vardır. Alım – satım işlemi yapılması nedeniyle de piyasa olarak adlandırılırlar. Borsada alım – satım nasıl yapılır, öğrenmek için tıklayın.

Vadeli İşlem Borsaları

Belli miktardaki bir malın, belirli bir tarihte belli bir fiyattan teslim edilmesi üzerine yapılan alım – satım sözleşmelerine vadeli işlem sözleşmesi (futures) denmektedir. Bu sözleşmelerin el değiştirdiği borsalara ise vadeli işlem borsası denir. Birer spekülasyon piyasası olmalarına rağmen kuruluş amaçları; riskten korunma ve riski dengeleme sistemine dayalıdır. Bir malı işleyerek satan üreticinin, belirsiz fiyat risklerine karşı kendini korumak için başvurduğu güvenlik sistemi olarak da görülebilirler.

Vadeli işlemler genel olarak 3’e ayrılmaktadır. Bunlar;

• Temel mal ve kıymetli madenler ile yapılan vadeli işlemler; buğday, pamuk, kahve, kakao, canlı hayvan, yün, bakır gibi emtialardır. Bu mallar ve madenler belli bir cins ve kalite standardı çerçevesinde sözleşmeye tabi tutulurlar.
• Finansal varlıklar üzerine yapılan vadeli işlemler; döviz, tahvil gibi sabit getirili kıymetler, hisse senetleri ve varant gibi kıymetli kağıtlarla yapılırlar.
• Hisse senedi endeksleri üzerine yapılan vadeli işlemler; belli bir endekste bulunan hisse senetlerinin yer aldıkları oran doğrultusunda bir portföyde bulunmaları ile yapılırlar.

Opsiyon Borsaları (Seçmeli İşlem Borsası)

Sahibine belli bir kıymeti, belirlenmiş bir tarihte veya sürede önceden belirlenen fiyattan alma veya satma hakkı veren sözleşmelerdir. Sözleşmeye konu olan kıymet, bir menkul kıymet olabildiği gibi altın, döviz gibi diğer yatırım araçları da olabilir. Opsiyon hakkı, sahibine ileri bir tarihte karar verme imkanı tanır. Şartlara göre hak kullanılır veya kullanılmaz. Ayrıca dayanak varlık, geçen sürede değer kazanmışsa opsiyon alma hakkı kullanılır, değer kaybetmişse opsiyon satma hakkı kullanılır.

Opsiyon işlemlerinde opsiyon kullanılmadığı zaman yatırımcı, opsiyon bedelini kaybeder. Bu bedel ise dayanak varlığın bedeli yanında oldukça küçüktür. Spot piyasada kayıpla karşılaşılacak bir işlem, opsiyon işlemlerinde minimum zararla sonlanmaktadır. Vadeli işlemlerde olduğu gibi riskten korunma özellikleri nedeniyle tercih edilirler.

Altın ve Kıymetli Maden Borsaları

Altın borsaları, altın ticaretinin liberalleştirilmesi yönünde alınan kararlarla, ihraç ve ithal aşamalarında kolaylığın sağlanması amacıyla kurulmuştur. Bilindiği gibi altın, para birimlerinin birbirine dönüştürülebilirliğinde kullanılmıştır ve tarihi önemi yanında bir güç sembolüdür. Ülkemizde de bu amaçlarla 26 Temmuz 1995 tarihinde İstanbul Altın Borsası son hali ile faaliyet geçmiştir. 5 Nisan 2013 tarihine kadar da faaliyetlerini sürdürmüştür. Daha sonra ise Borsa İstanbul bünyesine girmiştir.

Ticari anlamda önemli bir yere sahip olan ve sektörün hızlı bir şekilde gelişmesiyle birlikte altın borsalarının önemi de artmıştır. Sektörün kurumsallaşması, uluslararası rekabete açılmasına ve altının önemli ihracat kalemlerinden biri durumuna gelmesine katkı sağlamıştır. Aynı zamanda kıymetli madenlerin dünya piyasalarına paralel olarak işlem gördüğü bir piyasa oluşturulması, likiditenin sağlanması, fiyatların belirlenmesi anlamında da oldukça önemlidir.

İstanbul Altın Borsası günümüzde Borsa İstanbul Kıymetli Madenler ve Kıymetli Taşlar Piyasası olarak faaliyet göstermektedir. Piyasanın alt bölümleri ise Kıymetli Madenler Piyasası, Kıymetli Madenler Ödünç Piyasası, Elmas ve Kıymetli Taş Piyasası’dır.